Eksperci z dziedziny nauki, socjologii i psychologii podkreślają, że XXI wiek niesie za sobą rosnące wyzwania w zakresie zdrowia psychicznego, zwłaszcza w kontekście uzależnień. W każdej dekadzie pojawiają się nowe formy uzależnień. Dotyczy to zarówno uzależnień od substancji psychoaktywnych, jak i uzależnień od ryzykowanych zachowań (tzw. uzależnień behawioralnych).
Przyjmuje się, że czynnikiem odpowiedzialnym za nasilone patologie społeczne i zagrożenie rozwojem uzależnień jest tempo życia ery ponowoczesności. Cechuje się one niespotykaną wcześniej dynamiką zmian, możliwościami działania oraz intensyfikacją bodźców zewnętrznych. Przekraczające możliwości ludzkiej biologii tempo życia, nasilenie czynników stresogennych i związane z tym poszukiwanie form ucieczki od nieprzyjemnych stanów emocjonalnych przekładają się na wyraźny wzrost uzależnień, z zauważalnym rosnącym odsetkiem uzależnień behawioralnych.
Czym są uzależnienia behawioralne?
Uzależnieniami behawioralnymi określamy zachowania ryzykowne (szkodliwe dla zdrowia psychicznego i fizycznego), które wywołują syndrom uzależnienia, ale nie wiążą się z nadużywaniem substancji psychoaktywnych. Tak rozumiane uzależnienie odnosi się do kompulsywnego angażowania się w pewne działania lub zachowania, które dostarczają chwilową przyjemność lub ulgę, ale w dłuższej perspektywie prowadzą do negatywnych konsekwencji dla zdrowia, życia społecznego, zawodowego czy finansowego osoby uzależnionej.
Przykłady uzależnień behawioralnych
Zakres zachowań definiowanych w ramach uzależnień behawioralnych podlega ciągłym zmianom, co wiąże się z ciągłym rozwojem społecznym i cywilizacyjnym oraz pojawianiem się nowych trendów kulturowych. Aktualnie do uzależnień behawioralnych zalicza się m.in.:
- hazard,
- uzależnienie od Internetu,
- zakupoholizm,
- uzależnienie od jedzenia,
- seksoholizm,
- pracoholizm,
- uzależnienie od sportu i zdrowego trybu życia.
Jednocześnie obserwuje się rozwój nowych uzależnień behawioralnych, które obejmują:
- modyfikacje ciała,
- potrzebę posiadania umięśnionego ciała (tzw. bioreksja),
- ekshibicjonizm internetowy,
- uzależnienie od sportów skrajnie ekstremalnych,
- uzależnienie od informacji.
Skąd biorą się uzależnienia behawioralne?
Przyczyny uzależnień behawioralnych są złożone i wielowymiarowe, a ich zrozumienie wymaga uwzględnienia zarówno czynników biologicznych, psychologicznych, jak i społecznych. Na poziomie biologicznym, pewne struktury i mechanizmy mózgowe, zwłaszcza te związane z układem nagrody, mogą predysponować jednostki do poszukiwania natychmiastowej gratyfikacji, co prowadzi do powtarzania zachowań dostarczających chwilową przyjemność. Czynniki psychologiczne, takie jak niskie poczucie własnej wartości, lęki, stres czy traumy z przeszłości, mogą skłaniać jednostki do szukania ukojenia w zachowaniach kompulsywnych. Dodatkowo, otoczenie społeczne, w którym jednostka się rozwija, w tym wpływ rodziny, grupy rówieśniczej czy kultury, może sprzyjać powstawaniu i utrwalaniu uzależnień behawioralnych. Wszystkie te czynniki łączą się, tworząc indywidualną ścieżkę prowadzącą do rozwoju uzależnienia od pewnych zachowań.
Co jeszcze ma wpływ na rozwój uzależnień behawioralnych?
Wspomnieliśmy, że uzależnienia behawioralne są domeną XXI wieku. Wynika to bezpośrednio z rozwoju technologicznego, swobody i tempa przepływu informacji oraz związanych z tym zmian społeczno-kulturowych. Badacze zwracają uwagę na szereg czynników, które sprzyjają podejmowaniu ryzykownych aktywności. To przede wszystkim:
- zmiany społeczno-kulturowe wynikające z globalizacji i cyfryzacji,
- tworzące się społeczeństwo wolnych wyborów,
- konsumpcyjny styl życia,
- narastająca dychotomia społeczno-ekonomiczna,
- szum informacyjny i przeładowanie informacyjne,
- niska odporność na nasilenie czynników stresogennych,
- dysfunkcjonalny styl funkcjonowania rodziny,
- rozwój mediów społecznościowych.
Leczenie uzależnień behawioralnych
Specyfika większości uzależnień behawioralnych uniemożliwia zachowanie całkowitej abstynencji od czynnika uzależniającego, co w sposób znaczący wpływa na sposób leczenia. Leczenie uzależnień behawioralnych polega na modyfikowaniu zachowań zależnie od rodzaju i fazy uzależnienia. Kluczem do sukcesu jest w tym przypadku indywidualne podejście do pacjenta, uwzględniające zarówno przyczyny uzależnienia, jak i specyfikę danego zachowania. Program zdrowienia jest planowany na okres wielu miesięcy i modyfikowany w trakcie leczenia. Jego formę i przebieg dostosowuje się do cech osobowościowych, specyficznych potrzeb oraz zaburzeń emocjonalnych zgłaszanych przez pacjenta. W leczeniu uzależnień behawioralnych nie stosuje się farmakoterapii.
Stosowana w leczeniu terapia poznawczo-behawioralna pomaga pacjentom zidentyfikować i zmienić negatywne wzorce myślowe i zachowania, jednocześnie pozwalając nabyć umiejętności rozpoznawania sytuacji niosących za sobą zagrożenie ryzyka powrotu do uzależnienia.
*Powyższa porada jest sugestią i nie zastępuje wizyty u specjalisty. W przypadku problemów ze zdrowiem należy skonsultować się z lekarzem.